Τα απόβλητα δεν είναι μόνο περιβαλλοντικό πρόβλημα αλλά και οικονομική ζημία. Κατά μέσο όρο, οι Ευρωπαίοι παράγουν 481 χιλιόγραμμα αστικών αποβλήτων ανά έτος. Ένα αυξανόμενο μέρος αυτών ανακυκλώνεται ή γίνεται λίπασμα και λιγότερο στέλνεται στη χωματερή. Πώς μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίον παράγουμε και καταναλώνουμε ώστε να παράγουμε ολοένα και λιγότερα απόβλητα ενώ παράλληλα χρησιμοποιούμε όλα τα απόβλητα ως πόρο;

Η Ευρώπη παράγει μεγάλες ποσότητες αποβλήτων: απόβλητα τροφίμων και κήπων, απόβλητα κατασκευών και κατεδαφίσεων, απόβλητα ορυχείων, βιομηχανικά απόβλητα, λάσπη, παλιές τηλεοράσεις, παλιά αυτοκίνητα, μπαταρίες, πλαστικές σακούλες, χαρτί, υγειονομικά απόβλητα, παλιά ρούχα και παλιά έπιπλα… και ο κατάλογος συνεχίζεται.

Η ποσότητα αποβλήτων που παράγουμε συνδέεται στενά με τα μοντέλα κατανάλωσης και παραγωγής μας. Ο καθαρός αριθμός των προϊόντων που εισέρχεται στην αγορά θέτει μια ακόμη πρόκληση. Οι δημογραφικές αλλαγές, όπως η αύξηση του αριθμού των νοικοκυριών ενός ατόμου, επηρεάζουν και αυτές την ποσότητα αποβλήτων που παράγουμε (π.χ. συσκευασία προϊόντων σε μικρότερες μονάδες).

Το μεγάλο φάσμα των τύπων αποβλήτων και οι πολύπλοκες διαδρομές επεξεργασίας τους (συμπεριλαμβανομένων και των παράνομων) καθιστά δύσκολο να αποκτήσουμε μια ολοκληρωμένη άποψη των αποβλήτων που παράγονται και της τοποθεσίας τους. Υπάρχουν δεδομένα για όλους τους τύπους αποβλήτων, αν και η ποιότητά τους ποικίλλει.

Πόσα απόβλητα παράγουμε;

Το κέντρο δεδομένων για τα απόβλητα της ΕΕ συγκεντρώνει δεδομένα για τα απόβλητα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σύμφωνα με τα δεδομένα του 2010, για 29 ευρωπαϊκές χώρες (δηλαδή τις 28 χώρες τις ΕΕ και τη Νορβηγία), περίπου το 60 % των παραγόμενων αποβλήτων αποτελούνταν από ορυκτά λύματα και χώμα, κυρίως από δραστηριότητες κατασκευής και κατεδάφισης και ορυχεία. Για τα απόβλητα μετάλλου, χαρτιού και χαρτονιού, ξύλου, χημικών και ιατρικών υλικών καθώς και για τα ζωικά και φυτικά απόβλητα, κάθε τύπος αποβλήτων κυμαινόταν από 2 % έως 4 % του συνόλου.

Περίπου το 10% των συνολικών αποβλήτων που παράγονται στην Ευρώπη αποτελείται από τα λεγόμενα «αστικά απόβλητα» —απόβλητα που παράγονται από νοικοκυριά και, σε μικρότερο βαθμό, από μικρές επιχειρήσεις και από δημόσια κτήρια, όπως σχολεία και νοσοκομεία.

Το 2012 481 kg αστικών στερεών αποβλήτων παράχθηκαν ανά άτομο στις 33 χώρες μέλη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ). Υπάρχει μια ελαφρά καθοδική τάση από το 2007 και στο εξής, η οποία μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει από την οικονομική κρίση που έπληξε την Ευρώπη από το 2008.

Στον σωστό δρόμο: περισσότερη ανακύκλωση, λιγότερες χωματερές

Η μικρή πτώση που παρατηρήθηκε στα αστικά απόβλητα που παράγονται στην ΕΕ μπορεί να βοηθήσει σε κάποιον βαθμό στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των αποβλήτων. Ωστόσο, ενώ οι ποσότητες των αποβλήτων είναι σημαντικές, η διαχείριση αποβλήτων παίζει κι αυτή βασικό ρόλο.

Παντού στην ΕΕ, μια αυξανόμενη ποσότητα αποβλήτων ανακυκλώνεται και μια μειούμενη ποσότητα στέλνεται σε χωματερές. Για τα αστικά απόβλητα, το ποσοστό των ανακυκλωμένων ή λιπασματοποιημένων αποβλήτων στις 27 χώρες της ΕΕ αυξήθηκε από 31 % το 2004 σε 41 % το 2012.

Παρόλα αυτά τα επιτεύγματα, εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών. Για παράδειγμα, η Γερμανία, η Σουηδία και η Ελβετία στέλνουν λιγότερο από το 2 % των αστικών τους αποβλήτων σε χωματερές, ενώ η Κροατία, η Λετονία και η Μάλτα περισσότερο από το 90 %. Οι περισσότερες χώρες με χαμηλά ποσοστά απόρριψης σε χωματερές έχουν υψηλά ποσοστά ανακύκλωσης και αποτέφρωσης, και τα δύο πάνω από το 30 % των συνολικών αστικών αποβλήτων τους.

Η νομοθεσία της ΕΕ θέτει φιλόδοξους στόχους

Η αλλαγή στη διαχείριση αποβλήτων συνδέεται στενά με τη νομοθεσία της ΕΕ περί αποβλήτων. Το βασικό νομοθετικό μέρος σε αυτόν τον τομέα είναι η οδηγία πλαίσιο για τα απόβλητα (ΟΠΑ). Αυτή περιγράφει μια ιεραρχία διαχείρισης αποβλήτων: αρχίζει με την πρόληψη, ακολουθούμενη από την προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση και τελειώνει με την απόρριψη. Στοχεύει στη μεγαλύτερη δυνατή αποτροπή της παραγωγής αποβλήτων, στη χρήση των παραγόμενων αποβλήτων ως πόρων και στην ελαχιστοποίηση της ποσότητας των αποβλήτων που στέλνονται στις χωματερές.

Η ΟΠΑ μαζί με άλλες οδηγίες για τα απόβλητα της ΕΕ (για τις χωματερές, το τέλος κύκλου ζωής των οχημάτων, των ηλεκτρονικών αποβλήτων, των μπαταριών, των αποβλήτων συσκευασίας κ.λπ.) περιλαμβάνει συγκεκριμένους στόχους. Για παράδειγμα, μέχρι το 2020, κάθε χώρα της ΕΕ πρέπει να ανακυκλώνει το ήμισυ των αστικών της αποβλήτων. Μέχρι το 2016, το 45 % των μπαταριών θα πρέπει να συλλέγεται. Μέχρι το 2020, το 70 % των μη επικίνδυνων αποβλήτων από κατασκευές και κατεδαφίσεις (ως προς το βάρος) θα πρέπει να ανακυκλώνεται ή να ανακτάται.

Οι χώρες της ΕΕ μπορούν να υιοθετήσουν διαφορετικές προσεγγίσεις για να επιτύχουν τους στόχους αποβλήτων τους. Κάποιες προσεγγίσεις δείχνουν να λειτουργούν καλύτερα από άλλες. Για παράδειγμα, αν σχεδιαστούν καλά, οι φόροι απόρριψης σε χωματερές μοιάζουν να είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για τη μείωση των αποβλήτων που στέλνονται στις χωματερές. Η διευρυμένη ευθύνη του παραγωγού, όπου ο παραγωγός υποχρεώνεται να πάρει πίσω το προϊόν κατά το τέλος της ζωής του, μοιάζει και αυτή να είναι αποτελεσματική.

Τα απόβλητα επηρεάζουν τα οικοσυστήματα και την υγεία μας

Κάποια οικοσυστήματα, όπως τα θαλάσσια και τα παράκτια, μπορούν να επηρεαστούν πολύ σοβαρά από την κακή διαχείριση των αποβλήτων ή από τα απορρίμματα. Τα θαλάσσια απορρίμματα αποτελούν μια αυξανόμενη ανησυχία, και όχι μόνο για αισθητικούς λόγους: η παγίδευση σε αυτά και η πρόσληψή τους συνιστούν σοβαρή απειλή για πολλά θαλάσσια είδη.

Τα απόβλητα επηρεάζουν το περιβάλλον και έμμεσα. Ό,τι δεν ανακυκλώνεται ή δεν ανακτάται από τα απόβλητα αντιπροσωπεύει απώλεια πρώτων υλών και άλλων εισροών που χρησιμοποιούνται στην αλυσίδα, δηλαδή στις φάσεις παραγωγής, μεταφοράς και κατανάλωσης του προϊόντος. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην αλυσίδα του κύκλου ζωής είναι σημαντικά μεγαλύτερες από εκείνες στις φάσεις διαχείρισης αποβλήτων μόνο.

Άμεσα ή έμμεσα, τα απόβλητα επηρεάζουν την υγεία και την ευημερία μας με πολλούς τρόπους: οι ατμοσφαιρικοί ρύποι εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα, οι πηγές γλυκού νερού μολύνονται, οι καλλιέργειες αναπτύσσονται σε μολυσμένα εδάφη και τα ψάρια προσλαμβάνουν τοξικά χημικά, τα οποία στη συνέχεια καταλήγουν στο πιάτο μας…

Οι παράνομες δραστηριότητες όπως οι παράνομες χωματερές, η παράνομη καύση ή οι παράνομες εξαγωγές παίζουν και αυτές ένα ρόλο, είναι όμως δύσκολο να εκτιμήσουμε την πλήρη έκταση αυτών των δραστηριοτήτων ή των επιπτώσεών τους.

Οικονομική ζημία και κόστος διαχείρισης

Τα απόβλητα αντιπροσωπεύουν επιπλέον οικονομική ζημία και επιβάρυνση για την κοινωνία μας. Η εργασία και οι άλλες εισροές (γη, ενέργεια κ.λπ.) που χρησιμοποιούνται στις φάσεις εξαγωγής, μεταφοράς, διάδοσης και κατανάλωσης χάνονται και αυτές όταν τα «υπολείμματα» απορρίπτονται.

Επιπροσθέτως, η διαχείριση αποβλήτων κοστίζει χρήματα. Η δημιουργία υποδομής για την αποκομιδή, τον διαχωρισμό και την ανακύκλωση είναι δαπανηρή αλλά μόλις τεθεί σε λειτουργία, η ανακύκλωση μπορεί να αποφέρει έσοδα και να δημιουργήσει θέσεις εργασίας.

Υπάρχει επίσης και μια παγκόσμια διάσταση στα απόβλητα, η οποία συνδέεται με τις εξαγωγές και τις εισαγωγές μας. Αυτά που καταναλώνουμε και παράγουμε στην Ευρώπη μπορεί να παράγουν απόβλητα αλλού. Και σε κάποιες περιπτώσεις, γίνονται αντικείμενο εμπορίου μεταξύ των συνόρων, τόσο νόμιμα όσο και παράνομα.

Τα απόβλητα ως πόρος

Τι θα γινόταν αν μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τα απόβλητα ως πόρο και κατά συνέπεια να αποκλιμακώσουμε τη ζήτηση για εξαγωγή νέων πόρων; Η εξαγωγή λιγότερων υλικών και η χρήση των υφιστάμενων πόρων θα βοηθούσε στην αποτροπή μερικών επιπτώσεων που δημιουργούνται κατά μήκος της αλυσίδας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα μη χρησιμοποιημένα απόβλητα αντιπροσωπεύουν και ενδεχόμενη ζημία.

Η μετατροπή των αποβλήτων σε πόρο μέχρι το 2020 είναι ένας από τους βασικούς στόχους του χάρτη πορείας της ΕΕ για μια αποδοτική, από πλευράς πόρων, Ευρώπη. Ο χάρτης πορείας τονίζει επίσης την ανάγκη για διασφάλιση ανακύκλωσης υψηλής ποιότητας, για εξάλειψη των χωματερών, για περιορισμό της ανάκτησης ενέργειας στα μη ανακυκλώσιμα υλικά και για τη διακοπή των παράνομων μεταφορών αποβλήτων.

Και είναι δυνατόν να επιτευχθούν αυτά. Σε πολλές χώρες, τα απόβλητα από την κουζίνα και τον κήπο συνιστούν το μεγαλύτερο ποσοστό των αστικών στερεών αποβλήτων. Αυτός ο τύπος αποβλήτων, όταν συλλέγεται ξεχωριστά, μπορεί να μετατραπεί σε πηγή ενέργειας ή σε λίπασμα. Η αναερόβια χώνευση είναι μια μέθοδος επεξεργασίας αποβλήτων που περιλαμβάνει την υποβολή των βιολογικών αποβλήτων σε βιολογική διαδικασία αποσύνθεσης παρόμοια με εκείνη στις χωματερές αλλά υπό ελεγχόμενες συνθήκες. Η αναερόβια χώνευση παράγει βιοαέριο και κατάλοιπα υλικού, τα οποία με τη σειρά τους χρησιμοποιούνται ως λίπασμα.

Μια μελέτη του ΕΟΠ από το 2011 εξέτασε τα δυνητικά κέρδη από την καλύτερη διαχείριση των αστικών αποβλήτων. Τα ευρήματα είναι εκπληκτικά. Η βελτιωμένη διαχείριση των αστικών αποβλήτων μεταξύ του 1995 και του 2008 είχε ως αποτέλεσμα σημαντικά λιγότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, κυρίως λόγω των μειωμένων εκπομπών μεθανίου από τις χωματερές και των εκπομπών που αποφεύχθηκαν μέσω της ανακύκλωσης. Αν μέχρι το 2020 όλες οι χώρες επιτύχουν πλήρως τους στόχους εκτροπής από τις χωματερές που θέτει η οδηγία για τις χωματερές, θα μπορούσαν να μειώσουν επιπλέον 62 εκατομμύρια τόνους CO2.

Η αντιμετώπιση των αποβλήτων αρχίζει με την πρόληψη

Τα δυνητικά κέρδη είναι τεράστια και μπορούν να διευκολύνουν τη μετακίνηση της ΕΕ προς μια κυκλική οικονομία, όπου τίποτα δεν πάει χαμένο. Η ανάβαση στην ιεραρχία των αποβλήτων προσφέρει περιβαλλοντικά κέρδη, ακόμη και σε χώρες με υψηλούς ρυθμούς ανακύκλωσης και ανάκτησης.

Δυστυχώς, τα σημερινά μας συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης δεν προσφέρουν πολλά κίνητρα για την αποφυγή και τη μείωση των αποβλήτων. Από τον σχεδιασμό και τη συσκευασία των προϊόντων μέχρι την επιλογή των υλικών, ολόκληρη η αλυσίδα αξίας χρειάζεται να επανασχεδιαστεί έχοντας κατά νου πρώτα την αποφυγή των αποβλήτων και, στη συνέχεια, τα «υπολείμματα» μιας διαδικασίας μπορούν να μετατραπούν σε εισροές για άλλη διαδικασία.

Η ανάβαση στην ιεραρχία των αποβλήτων απαιτεί κοινή προσπάθεια από όλους τους ενδιαφερομένους: καταναλωτές, παραγωγούς, υπεύθυνους για τη χάραξη πολιτικής, τοπικές αρχές, εγκαταστάσεις επεξεργασίας αποβλήτων κ.λπ. Οι καταναλωτές που είναι πρόθυμοι να κάνουν διαχωρισμό των οικιακών αποβλήτων τους, μπορούν να ανακυκλώσουν μόνο αν υπάρχει η υποδομή για την αποκομιδή των διαχωρισμένων αποβλήτων τους. Ισχύει και το αντίθετο: οι δήμοι μπορούν να ανακυκλώσουν αυξανόμενο ποσοστό μόνο αν τα νοικοκυριά διαχωρίζουν τα απόβλητα τους.

Τελικά, το κατά πόσον τα απόβλητα θα συνιστούν πρόβλημα ή πόρο εξαρτάται από το πώς τα διαχειριζόμαστε.

Πηγή: eea.europa.eu